اتاق موسیقی

شخصیت گورجیف، هفتاد سال پس از مرگ همچنان پر رمز و راز و دوگانه است. گروهی او را آموزگار بزرگ معنویت و خودسازی معرفی می‌کنند و گروهی دیگر وی را یکی از بی‌شمار شیادانی می‌دانند که با بهره‌گیری از جذابیت مکاتب فکری و عرفانی شرق، "غربی‌های ساده‌دل" را شیفتۀ خود می‌کنند. هر چه هست، حجم قابل توجهی از آثار موسیقی گاه بسیار زیبا موجود است که به نام گورجیف و همکار او توماس دوهارتمن منتشر شده است. اما آیا گورجیف حقیقتاً آهنگساز بود؟ تاریخ مرگ گئورگ گورجیف کاملاً روشن است. او در پاییز سال ١٩۴٩، در بیمارستان آمریکایی حومۀ پاریس (نویی سور سِن) از دنیا رفت. اما تاریخ تولد او از ١٨۶۶ تا ١٨٧٧ ذکر شده است. با این که گورجیف شرح زندگی خود را به تفصیل نوشته، اما پذیرفتن همۀ حرف‌های او به عنوان واقعیت کار آسانی نیست. بخصوص از۴٠ سال نخست زندگی او هیچکس چیزی نمی‌داند و بنابراین تنها منبع موجود، همان زندگینامه‌های نوشتۀ خود او و البته انبوه خاطرات و نکاتی است که طی سال‌ها برای نزدیکان و مریدان تعریف کرده بود. برای خوانندۀ ناآشنا با شخصیت حیرت‌انگیزی که از گورجیف ساخته شده اما در عین حال آشنا با فرهنگ شرقی (و به ویژه آشنا با جهان فارسی‌زبان)، آن چه گورجیف به عنوان سرگذشت واقعی خود روایت کرده، ملغمه‌ای از تجربیات شخصی با افسانه‌ها و حکایات شرقی به نظر می‌آید. با اینحال هیچ مدرکی در دست نیست که بر دروغ یا راستی این روایات شهادت بدهد. ولی به هرحال، شمار زیادی از پیروان اروپایی و آمریکایی او تمامی این حرف‌ها را به عنوان حقیقت پذیرفته‌اند. آیا گورجیف موسیقی‌دان بود؟ امروزه مجموعه‌ای از آثار موسیقی موجود است (حداقل دویست قطعه برای پیانو و آثار دیگر) که به گورجیف/دوهارتمن منسوب است. توماس دوهارتمن، دوست و احتمالاً مرید گرجیف، یک آهنگساز حرفه‌ای روس بود که میراث بزرگ و استادانۀ موسیقی کلاسیک روس را در بهترین مدارس سن‌پترزبورگ و مسکو آموخته بود و مدتی هم ریاست اپرای تفلیس را به عهده داشت. ظاهراً گورجیف برای نخستین بار به دوهارتمن مراجعه می‌کند تا طرح باله‌ای را به اسم "نبرد جادوگران" - یا بنا به تعبیری "نبرد مغان" - با او در میان بگذارد. گورجیف سناریوی این باله را در جوانی نوشته بود و نیاز داشت که کسی موسیقی آن را بنویسد. دوهارتمن، بر اساس این سناریو قطعاتی برای پیانو نوشت که اجراهای متعددی هم از آن ضبط شده است. علاوه بر این، قطعات زیاد دیگری هم به عنوان حاصل همکاری موسیقایی گورجیف/دوهارتمن در دسترس است. اما گورجیف تا چه حد در خلق این آثار نقش داشته است؟ برخی نزدیکان گورجیف گفته‌اند که او نغمه‌هایی را زمزمه می‌کرد (یا سوت می‌زد) و سپس دوهارتمن آنها را می‌نوشت. در این صورت و با توجه به دانش حرفه‌ای گستردۀ دوهارتمن و همچنین شناختِ به وضوح محدود و حتی ناچیز گورجیف از موسیقی، به نظر بی‌انصافی است که گورجیف را در آفرینش این آثار سهیم بدانیم. گورجیف در سرگذشت خود حکایت می‌کند که در جوانی، گنجشگ را با نیل رنگ می‌زد و به جای قناری می‌فروخت. اگرچه باور کردن این خاطره هم کار آسانی نیست، اما می‌توان تصور کرد که در زمینۀ موسیقی نیز، گورجیف آثار توماس دو هارتمن را به نام خود رنگ زده باشد. نمونه‌هایی از قطعات معروف به آثار "گورجیف/دوهارتمن" را در فایل صوتی گوش کنید

با اینکه آلن کرمسکی  در ایران و افغانستان چندان شناخته‌شده نبود اما عمر خود را صرف موسیقی‌های شرقی کرد. او در مقام موسیقیدان حرفه‌ای، به موازات پرداختن به موسیقی کلاسیک اروپایی و نوازندگی پیانو، سال‌های درازی را با سازهای چینی، تبتی، ایرانی، هندی و در شیفتگی به اندیشه‌های عرفانی این سرزمین‌ها گذراند. آلن کرمسکی (Alain Kremski) همان طور که بی سر و صدا زیست، دور از جنجال‌های محافل هنری در ٧٨ سالگی از دنیا رفت. در فرانسه، به غیر از رسانه‌های تخصصی موسیقی و هنر کسی از مرگ او حرفی نزد. اما کرمسکی اگر به عرفان و اندیشه‌های شرقی "مبتلا" نشده بود، شاید می‌توانست به عنوان یکی از پیانیست‌های درجه اول زمانۀ خود بر صحنه‌های پرشهرت تالارهای اروپایی بدرخشد. اجراهای او از آثار فرانتس لیست یا شومان نشان‌دهندۀ تسلط وی بر میراث بزرگ موسیقی اروپایی است. با اینحال او در این زمینه نیز به "حاشیه‌ها" گرایش داشت و بیش از اجرای آثار مشهور کلاسیک، به سراغ آهنگسازان کمتر شناخته‌شده می‌رفت. به عنوان مثال، کرمسکی علاقۀ زیادی به اجرای آثار نیچه داشت که شخصیت فلسفی‌اش امروزه تا حد زیادی استعداد غریب او را در موسیقی و بخصوص در بداهه‌نوازی از یاد برده است. جهان شرق اما شیفتگی آلن کرمسکی را باید در مواجهه با شرق جستجو کرد. به نظر می‌رسد که او  برای رسیدن به نوعی موسیقی آرمانی – یا به ذات موسیقی – تلاش می‌کرد. انگار می‌خواست به اصواتی بنیادین برسد که همه شکل‌های موسیقی را در دل خود داشته باشد. شاید با همین انگیزه بود که کرمسکی در اصوات ناقوس‌ها، زنگ‌ها، کاسه‌ها و سنج‌های شرقی غرق می‌شد. شاید او در دنیای موسیقی هم به دنبال معنای "وحدت" می‌گشت. نمونه‌هایی از آثار آلن کرمسکی را در فایل صوتی گوش کنید

حداقل چهار پنج قرنی هست که به مناسبت نوئل یا کریسمس آواز می‌خوانند. اما ترانه‌هایی که امروزه در روزهای آخر سال میلادی می‌شنویم با قطعاتی که در قرون گذشته اجرا می‌شد یک تفاوت اساسی دارد: محتوای مذهبی موسیقی در دوران ما تقریباً فراموش شده است. زمانی که یوهان سباستیان باخ آثاری به مناسبت زادروز عیسی مسیح می‌نوشت، موضوع اصلی قطعات او بزرگداشت رسول خدا و پیام صلح او بود. مسلماً ایمان دینی و اعتقادات عمیق آهنگساز، وی را در این کار یاری می‌کرد. بعد از سیصد سال، شور و ایمان باخ به دل شنوندۀ امروزی – حتی اگر بی‌دین باشد – راه می‌یابد و او را متأثر می‌کند. اما امروزه انبوه ترانه‌ها و آهنگ‌های معاصر که خاص هفته‌های پایانی سال میلادی‌اند، اکثراً عیسی مسیح را از یاد برده‌اند و فقط بر خاطرۀ جشن و حال و هوای عید و آخر سال تأکید دارند. البته در قرون پیشین، گذشته از موسیقی فاخر و عالمانه، موسیقی مردمی هم وجود داشته است. روستاییان و مردم فرودست اروپا برای خود ترانه‌های عامیانه داشتند و میلاد مسیح را، اگرچه بسیار محدود و محقرانه، جشن می‌گرفتند. در همۀ فرهنگ‌های عامیانه، مرز مذهبی و غیرمذهبی، مقدس و غیرمقدس، دینی و دنیوی چندان مشخص و دقیق نیست. شاید به همین دلیل، ترانه‌های روستایی و عامیانه و به قولی "فولکلوریک" گذشته با ترانه‌های کریسمس امروزی رابطۀ نزدیک‌تری داشته باشند... خدا را شکر! کریسمس آمد در میان انبوه ترانه‌هایی که در سه چهار دهۀ اخیر به مناسبت عید کریسمس خوانده شده، ترانۀ گروه "کوئین" با صدای زنده‌یاد فردی مرکوری، برای خود تشخصی دارد. این ترانه که عنوان اصلی‌اش Thank God It's Christmas (خدا را شکر، کریسمس رسید) است، در پایان سال ١٩٨۴ منتشر شد. در آن زمان این ترانه به هیچ آلبومی تعلق نداشت و جداگانه به بازار آمد. اما هشت سال بعد از مرگ فردی مرکوری، این ترانه در آلبوم "بهترین آثار گروه کوئین" گنجانده شد. فردی مرکوری خود در خلق این ترانه دخیل نبود. آهنگ را برایان مِی، گیتاریست "کوئین" ساخته بود و شعر نیز اثر راجر تیلور، نوازندۀ درامز گروه بود: "دوستان من، "سالی طولانی و سخت بود "اما حالا کریسمس است... فردی مرکوری و خاطرۀ هند صدای فردی مرکوری که ترکیب غریبی از درد و امید بود بخصوص با حال و هوای ترانۀ کریسمس سازگاری داشت. مسلماً اجرای خالصانه و "از ته دل" مرکوری در ماندگار شدن ترانه بی‌تأثیر نبوده است. حدود سه سال بعد از این اجرا، فردی مرکوری فهمید که به بیماری ایدز مبتلا شده و سرانجام در اواخر سال ١٩٩١ در ۴۵ سالگی از دنیا رفت. فردی مرکوری که نام اصلی‌اش فرخ بلسارا بود زمانی در زنگبار آفریقا به دنیا آمد که این سلطان‌نشین "تحت‌الحمایه"ی بریتانیا بود. پدر و مادرش از پارسیان گجرات هند بودند که برای ادارۀ مستعمرات انگلیس کارمندی می‌کردند. آنان پسر هفت سالۀ خود را به هند فرستادند تا در دبستانی در شهر پنج‌گنی، در چارچوب سنت‌های آموزشی انگلیسی تحصیل کند. فرخ که از همان سال‌ها شیفتۀ موسیقی بود، از خوانندگان معروف هندی تقلید می‌کرد، تا جایی که معلم‌های مدرسه به والدینش توصیه کردند که فرخ را به کلاس موسیقی بفرستند. به این ترتیب او از هشت سالگی درس پیانو گرفت و موسیقی و خوانندگی را با جدیت دنبال کرد. گفته می‌شود که وی شیفتۀ صدای خوانندۀ زن هندی، لتا منگیشکر بوده است. اگرچه دوستداران فیلمهای هندی چهرۀ لتا منگیشکر را نمی‌شناسند اما حتماً با صدای او آشنا هستند. همانطور که در بسیاری از فیلم‌های فارسی، صدای عهدیه با چهره‌های گوناگون ستارگان و رقصندگان ترکیب شده، صدای نازک لتا منگیشکر نیز در تعداد بی‌شماری از فیلمهای موزیکال هندی شنیده می‌شود. شاید قدرت و وسعت صدای فردی مرکوری که بارها در بارۀ آن سخن گفته شده، با این تأثیر دوران کودکی و نوجوانی بی‌ارتباط نباشد... نمونه‌هایی از موسیقی‌های کریسمس و همچنین ترانۀ کریسمس با صدای فردی مرکوری را در فایل صوتی گوش کنید

امسال در هفته‌های آخر سال میلادی و با نزدیک شدن جشن کریسمس (نوئل)، "مری پاپینز" شخصیت قدیمی داستان‌های کودکان به سینما بازگشته است. بیش از پنجاه سال قبل، اولین فیلم "مری پاپینز" در ایران با موفقیت فراوان روبرو شده بود. این فیلم و همچنین دو فیلم موزیکال دیگر یعنی "اشکها و لبخندها" و "بانوی زیبای من"، همگی طی یکی دوسال روی پرده آمدند و مجموعاً تصویری پرخاطره برای نسل‌هایی ساختند که کودکی‌شان همراه با این فیلمها بود. نخستین فیلم "مری پاپینز" ساختۀ سال ١٩۶۴ است. فیلم "بانوی زیبای من" نیز در همان سال و "اشکها و لبخندها" در سال ١٩۶۵ تولید شد. کنار هم گذاشتن همین سه فیلم نشان‌دهندۀ موجی است که در آن سالها سینمای آمریکا را تسخیر کرده بود. همانطور که موج فیلم‌های "هری پاتر" و یا "ارباب حلقه‌ها" یکی از خصوصیات سینمای دهۀ اول سدۀ بیست و یکم است، سالهای ١٩۵٠ تا ١٩۶۵ نیز شاهد او‌ج‌گیری سبک موزیکال آمریکایی بود. در ایران، هر سه فیلمی که در آغاز نام برده شد - مری پاپینز، اشکها و لبخندها و بانوی زیبای من - ، موفقیتی چشمگیر داشتند. کم نبودند خانواده‌هایی که سه یا چهار بار به تماشای این فیلمها می‌رفتند. مری پاپینز قدیمی و جدید شخصیت مری پاپینز در آغاز توسط یک نویسندۀ ایرلندی تبار به نام پاملا لیندن تراورس خلق شد. او اولین جلد از رمان‌های مری پاپینز را در سال ١٩٣۴ منتشر کرد و سپس طی چهل پنجاه سال، چند جلد دیگر به آن افزود. بعید نیست که خانم  رولینگ در نگارش مجموعه رمان‌های هری پاتر، به طرز کار و روش خانم تراورس نظری داشته باشد. (البته پاملا لیندن تراورس نام مستعار بود. او در واقع هلن لیندن گاف نام داشت). اینک در هفته‌های آخر سال ٢٠١٨، سینماهای اروپایی شاهد "بازگشت مری پاپینز" هستند. این فیلم تازه که برداشتی آزاد از شخصیت افسانه‌ای مری پاپینز است، کم و بیش قصۀ فیلم اول را پی می‌گیرد. در این فیلم، امیلی بلانت بازیگر آمریکایی-انگلیسی، نقشی را که بیش از پنجاه سال قبل توسط جولی آندروز بازی شده بود به عهده دارد. اگرچه کارگردان فیلم، راب مارشال، قبلاً با فیلم "شیکاگو" تبحر خود را در ساختن فیلمهای موزیکال نشان داده بود، اما بعید به نظر می‌رسد که این فیلم تازه بتواند چهرۀ جولی آندروز را با چتر جادویی‌اش از ذهن کودکان ۵۴ سال قبل پاک کند... قسمت‌هایی از موسیقی فیلم جدید مری پاپینز و فیلم‌های قدیمی دوبله به فارسی را در فایل صوتی گوش کنید

ژان میشل ژار که به رغم حضور اندک در رسانه‌ها، صدای موسیقی‌اش در چهارگوشۀ دنیا به گوش می‌رسد با انتشار یک آلبوم جدید به همان تعلقات قدیمی خود بازگشته است: رنگ‌ها و صداهای الکترونیکی که بیش از چهل سال پیش ایران و شاید همۀ دنیا را تسخیر کرده بود. ژان میشل ژار در مصاحبه‌ای مطبوعاتی که به مناسبت انتشار آلبوم جدیدش (Equinoxe Infinity) انجام داده گفته است: "من وقتم را بیشتر با ماشین‌ها گذرانده‌ام تا با آدم‌ها"... منظور از "ماشین"، همۀ کامپیوترها و تجهیزات الکترونیکی است که بدون آنها، موسیقی ژار ممکن نخواهد بود. او که حالا به هفتاد سالگی رسیده از نخستین سال‌های جوانی مسحور موسیقی ماشینی شد. ژار در هجده نوزده سالگی شاگرد پیِر شِفر، پیامبر موسیقی "انضمامی" بود که می‌گفت از هر سر و صدایی می‌توان موسیقی ساخت. موسیقی انضمامی یا "کانکرت" اصراری در استفادۀ صرف از الکترونیک نداشت اما می‌گویند ژار از همان سال‌های نخستین استعداد خاصی در کلنجار رفتن با نوارهای مغناطیسی و ماشین‌های سنگین و تنبل استودیوهای آن زمان داشت. به هرحال موسیقی الکترونیکی تا بخواهد معنای خود را درک کند و هویتی مشخص بیابد با چنان موجی از تحولات و ابداعات فنی روبرو شد که به زحمت قابل گنجاندن در روند آفرینش هنری بود. ژان میشل ژار از همان اوایل دهۀ ١٩٧٠ با نخستین سینتی‌سایزرها آشنا شد و از آن پس ابزار الکترونیکی را هیچگاه کنار نگذاشت. حاصل این پیگیری آلبومی‌هایی است مثل "اکسیژن" که زمانی در هر خانه‌ای در تهران شنیده می‌شد: صداهای الکترونیکی که گاه با صداهای "طبیعی" مخلوط می‌شوند. با اینکه ژان میشل ژار از نخستین کسانی است که موسیقی الکترونیکی را مردمی و پرشنونده کرد اما آثارش بسیار زود خسته‌کننده می‌شود. صدای الکترونیکی هنوز نتوانسته به غنای صدای سازهای سنتی برسد. هنوز هم پیشرفته‌ترین ابزار الکترونیکی از تقلید عمق صدای ساکسوفون یا خش آرشۀ ویولن سل عاجز مانده‌اند. مشکل اینجاست که گذشته از صداهای طبیعی یا تقلید آنها، موسیقی الکترونیکی وقتی می‌خواهد مستقل بماند و بر هویت ماشینی خود تأکید کند، اصواتی می‌سازد که با وجود اینهمه اختراعات و دستاوردهای فنی، باز در عرض چند دقیقه یکنواخت و کسالت‌آور می‌شود... نمونه‌هایی از آثار ژان میشل ژار را در فایل صوتی گوش کنید